ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 11، بهمن 1402 ، شماره پی در پی 93

بررسی و تحلیل ابعاد قاعده افزایی (توازن آوایی و لغوی) در خمسۀ امیرخسرو دهلوی

صفحه (87 - 104)
رضوان بارانی شیخ ، شاهپور شهولی کوه (نویسنده مسئول)، سیدعلی سهراب‌نژاد
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: شاعران با کاربست شگردهای گوناگون در مفاهیم ثابت و واحد، نوآوری ایجاد میکنند و کلام خود را از زبان روزمره و عادی فاصله میدهند. این مهم باعث اقناع حس زیبایی شناسی مخاطب و سهولت فرآیند انتقال مفاهیم واحد به مخاطبان میشود که در نقد فرمالیستی مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس مبانی این نقد، قاعده افزایی از جمله روشهای اصلی اهل ادب برای دور کردن کلام از ابتذال و عادتهای زبانی معمول است. در این جستار اصلیترین شگردهای قاعده افزایی امیرخسرو برای گریز از مناسبات متعارف زبان روزمره در خمسه بررسی و کاویده شده است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه ای و روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: امیرخسرو دهلوی در خمسه با کاربست هدفمند و آگاهانۀ دو مؤلفۀ قاعده افزایی، یعنی توازن آوایی و لغوی، مانع ابتذال کلام در سطح معنا شده است.

نتیجه گیری: نمودهای اصلی توازن آوایی در این اثر عبارتند از: تکرار و هماهنگی واج؛ همچنین مصداقهای توازن لغوی شامل کاربرد انواع جناس، تکرار واژه، رد الصدر علی العجز و رد العجز علی الصدر، سجع، قافیه و ردیف میشود. مهمترین هدف شاعر از کاربست این دو مؤلفه را میتوان تسریع در انتقال مطالب غنایی، تعلیمی، دینی و ... به مخاطب از طریق تقویت ابعاد زیبایی شناسانه دانست.

کلمات کلیدی
امیرخسرو دهلوی , خمسه , فرمالیسم , قاعده افزایی , توازن آوایی و لغوی.

• ایگلتون، تری، (1368)، پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
• ثمره، یدالله، (1380)، آواشناسی زبان فارسی، چاپ ششم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• جرجانی، عبدالقادر، (1374)، اسرارالبلاغه، ترجمۀ جلیل تجلیل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• حقشناس، علی محمد، (1376)، آواشناسی، چاپ پنجم، تهران: آگاه.
• دﻫﻠﻮی، اﻣﻴﺮﺧﺴﺮو، (1362)، ﺧﻤﺴﻪ، ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ از اﻣﻴﺮاﺣﻤﺪ اﺷﺮﻓﻲ، تهران: ﺷﻘﺎﻳﻖ.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1384)، موسیقی شعر، چاپ پنجم، تهران: آگاه.
• شمیسا، سیروس، (1372)، آشنایی با عروض و قافیه، تهران: فردوس.
• شمیسا، سیروس، (1378)، بیان، تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس، (1390)، نگاهی تازه به بدیع، تهران: فردوس.
• صفوی، کوروش، (1380)، از زبانشناسی به ادبیات، تهران: سورۀ مهر.
• صفوی، کوروش، (1390)، آشنایی با زبان شناسی در مطالعات ادب فارسی، تهران: علمی.
• طوسی، خواجه نصیرالدین (1363)، معیارالاشعار، به کوشش محمد فشارکی و جمشید مظاهری، اصفهان: سهروردی.
• علوی مقدم، مهیار، (1377)، نظریه های نقد ادبی معاصر، تهران: سمت.
• محمد آملی، محمدرضا (1377)، آواز چگور، تهران: ثالث.
• هاسپرز، جان و اسکراتن، راجر، (1396)، فلسفۀ هنر و زیبایی شناسی، ترجمۀ یعقوب آژند، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• همایی، جلال الدین، (1389)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا.